Башҡорт теленең орфоэпияһы һәм уның орфографияға бәйләнеше
Н һәм хәреф. Башҡорт телендә тартынҡы өндәр системаһы (консонантизм). Тартынҡы өндәрҙең классификацияһы. Тартынҡы өндәрҙең комбинаторлы үҙгәрештәре (ассимиляция, диссимиляция, метатеза, диэреза, сиратлашыу).
5 Башҡорт телендә 29 тартынҡы өн бар б, п, в, ф, г, ғ, ҙ,ҡ,ң,ҫ,һ,д,т, к,с, ш,й, м, н, л, р,v, ж, з, ц,ч, щ,х,[ `](замма).Тартынҡы өндәр 3 төргә бүленә:1)артикуляция рәүеше. Улар шартлаулы, ҡуш, ышҡыулы,танау, тел эргәһе, ҡалтыраулыға бүленә.Шартлаулы өндәр б, п, д, т,к, ҡ, г,ғ,[`], ышҡыулы в, ф, ҫ,ҙ,з, с, ж, ш, щ, х,һ, й,v;танау м, н, ң һәм тел эргәһе л;ҡуш ц, ч, т;ҡалтыраулы, р.2) артикуляция урыны 3 төргә бүленә:ирен, тел, тамаҡ.Иренб, п, в, ф,б,м,v.пассив формалары ике ирен v,б, п, м,ирен-теш в,ф. тел тартынҡылары 3 төргә тел алды д, т, з, с, ҫ,ҙ,ж,ц, ч, щ, л, н, р, тел уртаһы й, к, г, тел арты ғ,ҡ, х,ң.фонемаларына бүленә.тел тартынҡылары ике төркөмгә теш һәм аңҡауға бүленә.Теш тартынҡылары д, т, з, с, ң,н,л, теш араһы ҫ,ҙ.Аңҡау тартынҡылары:алғы аңҡау ж, ш, щ, р; урта аңҡау й, к, г, артҡы аңҡау ғ, ҡ, х, ң.Тамаҡ тартынҡыһына һ.3) Тауыш һәм шау ҡатнашлығы.Шаулы Т б, п, в, ф, г, ғ, ҙ,ҡ,ҫ,һ,д,т, к,с, ш,ж, з, ц,ч, щ,х,[ `](замма),талғынТ й, м, н, л, р,ң,v.Яңғырау һәм һаңғырауға, парлы һәм парһыҙға.бүленә. Ассимиляция- эргәлә торған тартынҡы өндәрҙең артикуляцион һәм акустик яҡтан бер-береһенә оҡшашыуы.Ул 4төргә бүленә Тулы булмаған а- эргәлә торған тартынҡы өндәрҙең бер-береүенә тулы килеш оҡшашмауы, (алты). Тулы А- эргәлә торған тартынҡы өндәрҙең бер-береһенә тулыһынса оҡшашыуы(атты).Прогрессив А- эргәлә торған тартынҡы өндәрҙең алдан артҡа ҡарай йоғонто яһауы арҡаһында килеп сыҡҡан оҡшашлыҡ(алда).Регрессив- эргәлә торған тартынҡы өндәрҙең кирегә йоғонто яһауы арҡаһында килеп сыҡҡан оҡшашлыҡ.Тулы булмаған регрессив А-тартынҡы өн үҙенән алда торған тартынҡы өндө үҙенә акустик һәм артикуляцион урыны буйынса оҡшата.(иртән- иртәңге) тулы регрессив А- тартынҡы өн алда торған тартынҡы өндө тулыһынса үҙенә оҡшата(һөйләп бир- һөйләббир)
Диссимиляция-артикуляция буйынса бер төрлө йәки яҡын өндәрҙең оҡшашмауына, оҡшашлыҡ боҙолоуға әйтәләр.һүҙ яһаусы ялғауҙар.1)исем яһаусы –лыҡ, -лек, лоҡ,лөк (берлек);2)сифат яһаусы –лы, ле, ло,лө, һыҙ, һеҙ(боҙло, боҙһоҙ).3)ҡылым яһаусы-ла, лә(көйлә, шаула)
Метатеза-һүҙҙәрҙәге өндәрҙең урындары алмашмауы.ямғыр- яғмур, мөрйә- мөйрә.
Диэреза-ассимиляция һәм диссимиляция һөҙөмтәһендә һүҙҙең берәй өнө йәки ижеге төшөп ҡалыу.булмаҫ-бумаҫ, булһа- буһа,тултыр-тутыр.
7.Орфография— һүҙҙәрҙе һ уларҙың өлөштәрен дөрөҫ яҙыу өсөн ҡабул ителгән ҡағиҙәләр системаһы. Орфограффия әҙәби телдең дөрөҫ яҙыу ситемаһын тәшкил итә һ түбәндәге ҡәғиҙәләрҙе үҙ эсенә ала;1) хәрефтәрҙең дөрөҫ яҙылышы. 2.морфемаларҙың (тамыр, аффикстарҙың) яҙ.3.Һүҙҙәрҙең айырым,бергә,дефис һ һыҙыҡ ашаяҙ. 4.ҡушма һ ҡыҫҡартылған һҙҙәрҙең бергә яҙылышы.5.һүҙҙәрҙең баш хәреф менән яҙ.6.һүҙҙәрҙе юлдан юлға күсереү.7.һүҙҙәрҙе графиҡ ҡыҫҡартыу. Принциптары.Телдә ҡабул ителгән орфографик ҡағиҙә билдәле бер принциптан сығып төҙөлә. Хәҙерге баш.т орфографияһының төп принцибы булып фонетик принцип һанала(морфологик,тарихи-традицион,график һ дифференцаль) өҫтәлмә принцип булып тора.фонетик пр. Ф пр буйынса һүҙҙәр нисек ишетелә шулай яҙыла. Морфологик пр.Тамыр һүҙҙәр һ уларҙың ялғауҙары,төрлө фонетик шарттарҙа төрлөсә әйтелһә лә,бер генә төрлө яҙыла.Рус.т морфологик пр нигеҙләнгән.Тарихи-традиционпр.Һүҙҙәр бер төрлө әйтелә икенсе төрлө яҙыла. Дифференцаль прӘйтелеше буйынса бер төрлө йәки бер-береһенә яҡын булған ике һүҙәрҙе айырыу өсөн ике төрлө яҙып йөрөтөү.Туған(тел,туғандаш)-тыуған(ил,ауыл).График прСит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең нигеҙ телдәге графикаға һ орфографияға ҡағиҙәләре буйынса яҙылыштарына әйтәләр.
Төп орфографик нормалар.
Морф пр. клуб,флаг,сьезд, завод,гараж,газ һаңғырау тартын ишетелһә лә, б г ж з д хәреф яҙыла.
Ике һүҙҙән торған һ бер мәғәнә аңлатҡан һүҙҙәр бергә яҙыла: ҡыҙылғанат, ҡарағош, аҡтамыр.
Парлы һүҙҙәр һыҙыҡса аша яҙыла;бала-саға, ағай- эне.
Маршрут, рейстар, ике сик араны белдергән һүҙҙәр һыҙыҡса аша я: Уфа-Екатеренбург.
Тарих. Башҡорт әҙәби теленең орфографияһы тәү башлап Башҡ-н Мәғәриф ХалыҡКомиссарлыҡы эргәһендәгеҒилми мәркәз тарафынан 1923й ғәрәп ғрафикаһына нигеҙләнеп төҙөлә.Унда һуҙынҡы һ тартынҡы өндәрҙе белдереүсе хәрефтәрҙең яҙылышы билдәләнелә. Был орфография башҡорт яҙыуына фоонетик принципты нигеҙ итеп ала. 1928й раҫлана.
Башҡорт алфавиты латин графикаһына күскәндән һуң, 1930й яңы орфография төҙөлә.
Хәҙерге алфавит осоро 1940й башлана.Мәктәптәрҙә уҡыу-уҡытыу һ грамотоға өйрәтеү өсөн РУС графикаһына нигеҙләнгән алфавит индерелә. Баш.теле өсөн өҫтәлмә хәрефтәр алына;Ө Ә Ү Ҫ Ҙ Һ Ң Ҡ Ғ.
8. башҡорт телендә һүҙ баҫымы үпкәнән килгән тындың көсөнә бәйләнгән.Шуның өсөн экспираторлы йәки динамик баҫым тип йөрөтәләр.Баш.т. баҫым һүҙҙең аҙаҡҡы ижегенә төшә.Һүҙгә ялғау ҡушҡан һайын баҫым һүҙҙең аҙаҡҡы ялғауына күсә.
Хәбәрлек ялғауҙары менән ҡылымдың зат ялғауҙары баҫымһыҙ була.(риза-мын,уҡый-быҙ,бир-мәнек)
Бер такт эсендәге баҫымһыҙ әйтелгән һүҙ баҫымы һүҙ алдында торһа проклитика тип атала. Башҡорт телендә ҡайһы бер сифаттар,алмаштар, һандар йыш ҡына,үҙенән һуң килгән баҫымлы һүҙгә эйреп, проклитика булып киләләр. Әгәр баҫымһыҙ һүҙҙәр баҫымлы һүҙҙең аҙағынан киләләр икән, ул саҡта бындай һүҙҙәр энклитика тип атала.
Башҡорт теленең орфоэпияһы һәм уның орфографияға бәйләнеше.
Башҡорт орфоэпияһы ҡағиҙәләрҙе хаҡлап дөрөҫ һөйләү,ә орфография яҙыу нормалары.Башҡорт теленең яҙылышы башҡорт йәнле һөйләү теленең әйтелеш принцибенө, йәғни орфоэпик нормаларға ҡоролған.ҡай бер һүҙҙөр нисек ишетелә шулай яҙыла:төлкө, ҡариҙел, ағиҙел, олатай, ҡарағас.һүҙҙәрҙең өйтелешенән сығып уларҙың дөрөҫ яҙылышын билдәләгән саҡта орфография һәр ваҡыт һөйләмдөн һәм телмәр ағышынан айырып ала һәм яңғыҙ бер һүҙҙең һәм уның ялғауҙарының дөрөҫ яҙылышын ғына билдәләй: ҡоро утын.Әйткән ваҡытта ҡорутын булып ишетелә, сөнки о өнө төшөп ҡала, яҙығанда ҡороутын тип яҙыла. Шулай итеп, дөрөҫ яҙылышын билдәләгәндәһәм законлаштырғанда орфография һәр ваҡыт һүҙҙәрҙең һәм формаларҙың яңғырауынан сығып эш итә һәм билдәле бер система буйынса һүҙҙең айырым әйтелешен дөрөҫ яҙыу өсөн закон итеп нығыта.ярғанат, балғалаҡ.һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышын билдәләү өсөн,орфография уларҙың айырым саҡтағы әйтелешен нигеҙ итеп ала, ә орфоэпия дөрөҫ әйтелешен билдәләү өсөн йәнле телмәрҙә айырым һүҙҙәрҙең әйтелешендәге типик үҙгәрештәрҙе лә,бер интонация менән әйтелгән бер нисә һүҙ эсендәге типик үҙгәрештәрҙе лә нигеҙ итеп ала.Шул рәүешлеорфоэпия менән бер һүҙ эсендәге өндәрҙең үҙгәрештәрен ҡарау менән генә сикләнмәй, өндәрҙең үҙгәрешен,һүҙбәйләнештәр һәм һөйләмдәр эсендә, йәғни телдең динамикаһын да алып өйрәнә.
Источник статьи: http://allrefrs.ru/4-15463.html
ТАТАР ТЕЛЕН — «5»ЛЕГӘ!
Орфограмма
«Орфограммалар белән эш» курсы турында
Нәрсә ул орфограмма?
Язу – телнең график формасы, ул аралашу өчен гаять әһәмиятле корал булып тора. Язу, эчтәлеге ягыннан төзек һәм кызыклы булып, орфографик яктан грамотасыз булса, ул уңай бәяләнә алмый. Хаталы язуны уку авыр, язучы әйтергә теләгән фикер дөрес аңлашылмый, ул сүзнең мәгънәсе бозыла. Ялгыш язу кешенең грамотасызлыгын күрсәтә, дәрәҗәсен төшерә, гомумән, аның турында тискәре фикер тудыра.
Әдәби тел грамматик закончалыклар, орфографик һәм орфоэпик кагыйдәләр белән нормалаша. Орфография – orthos (дөрес) һәм grapho (язам) дигән грек сүзләреннән тора. Ул – әдәби телдәгечә язу нормасы, фәнни нигезләнгән һәм дәүләт тарафыннан законлаштырылган кагыйдәләр системасы.
Орфографиянең төп берәмлеге – орфограмма. Орфограмма (грекчадан orthos — дөрес һәм gramma – хәреф, язу) – бертөрле әйтелүче сүзләр яки аларның өлешләре арасыннан дөрес вариантны телнең орфография принципларына һәм кагыйдәләренә нигезләнеп сайлап язу. Икенче төрле әйткәндә, орфограмма – сүзнең хаталы язарга мөмкин булган урыны (хәрефе, кушымчасы һ.б.), кагыйдәне куллану “ноктасы”.
Дөрес язу сүзләрне дөрес әйтүгә турыдан-туры бәйләнгән, шуңа күрә телнең орфоэпик нормаларын төгәл белгән кеше генә грамоталы яза ала. Телдән сөйләмне язмачага әйләндергәндә, без морфемадагы авазларны шартлы билгеләр — хәрефләр, морфемалар арасындагы бәйләнешләрне төрле график чаралар (аерым язу, кушып язу, сызыкча аша язу, юлдан юлга күчергәндә, сызыкча кую) белән күрсәтәбез. Сүзләрдә хәрефләр әйтелешкә туры китереп (мәсәлән, көл — “һәр авазның үз хәрефен язам”) һәм әйтелешкә туры китермичә дә (мәсәлән, с у рәт — “авазларның үзенеке булмаган хәрефләрен дә язам”) языла. Билгеле бер кагыйдәгә нигезләнеп, әйтелешкә туры килмәгәнчә язу дөрес язу, ягъни орфограмма дип атала. Орфограмма урынында башка хәреф язсагыз, бу хата була. Шулай итеп, дөрес язу — орфограмма, дөрес язмау хата булып чыга.
Хата барлыкка килү сәбәпләре
Кулына каләм алып яза башлаган кешенең аңында һәрвакыт орфограмма белән хата арасыннан дөресен сайлау алу процессы бара. Орфограмма урынында хата барлыкка килүнең сәбәпләре күптөрле.
Беренче сәбәп сөйләүченең нинди дә булса җирле диалект үзенчәлегеннән аерыла алмавына һәм сөйләгәнчә язуына бәйләнгән. Бу типтагы хаталардан диалекталь сүзләрнең әдәби телдә әйтелеш һәм язылыш кагыйдәләрен үзләштерү юлы белән арынырга мөмкин.
Икенче сәбәп татар телендә әйтелеш белән язылыш арасында зур аерма булудан килә. Әйтергә кирәк: бу татар телендә генә түгел, башка телләрдә дә шулай. Мәгълүм булганча, 1920 – 1930 нчы елларда ике мәртәбә татар язуы алыштырыла. 1926 нчы елда халыкка мең ел хезмәт иткән гарәп язуы — латин графикасына, 1938 — 1939 нчы елларда латин язуы кириллицага (рус графикасына) күчерелә. Соңгы күчү ашык-пошык һәм бернинди әзерлексез генә башкарыла. Рус алфавитына алты хәреф (ә, ө, ү, җ, ң, һ) кенә өстәлә дә татар сүзләрен рус хәрефләре белән бирү юллары (кагыйдәләр) уйлап табыла. Телебездәге байтак авазлар (мәсәлән, [қ], [ғ], [w], [’], [а⁰], [ы᷃], [э᷃], [о᷃] һ.б.) «хәрефсез» кала. Аларны белдерү өчен, рус телендә шуларга охшашлырак аваз хәрефләре кулланыла башлый, бу авазларны аеру өчен, өстәмә кагыйдәләр уйлап чыгарыла. Нәтиҗәдә, бер төрле языла, икенче төрле укыла торган бик күп сүзләр барлыкка килә (мәсәлән, [қәдэрлэ] — кадерле, [сәғәт] — сәгать һ.б.). Бу хәл язуда бик күп хата барлыкка китереп кенә калмый, сүзләрнең әйтелешен бозуга да китерә.
Өченче сәбәп шунда: теләсә кайсы телдәге күренеш һәм фактларның барлык үзенчәлекләре дә аерым кагыйдә һәм искәрмәләрдә чагылып бетмәскә мөмкин, чөнки тел үсеше — ул даими процесс. Татар теле орфоэпиясе, орфографиясе лингвистик (чит телләр, үз телебезнең диалектлары, гади сөйләм) һәм экстралингвистик (иҗтимагый үзгәрешләр, сөйләүче яки язучының психологиясе, стиль максатлары) йогынтылар кичерә. Бу хәлне исәпкә алмау китап, газета һәм журнал битләрендә бер үк сүзне төрлечә язуга китерә. Нәтиҗәдә орфографик вариантлар барлыкка килә, һәм алар сүзлекләргә дә теркәлә. Ә сүзлекләргә теркәлгән орфограммалар норма буларак кабул ителә.
Татар орфографиясе түбәндәге принципларга нигезләнә.
- Фонетик принцип – сүзне ишетелгәнчә язу. Мәсәлән, өзелгән, ерак, иләк. Татар телендә сүзләр, башлыча, фонетик принцип буенча языла. Шуңа күрә телебездәге күп кенә фонетик закончалыклар, аваз үзгәрешләре язуда да чагылыш таба. Мәсәлән, татар телендә кушымчаларның калын һәм нечкә вариантлары, кайберләренең яңгырау һәм саңгырау тартыкларга башланган вариантлары бар.
- Морфологик принцип – сүзләрнең мәгънәле кисәкләре (морфемаларның) бөтенлеген саклап язу. Бу принцип буенча язганда, әйтелештәге үзгәрешләр язылышта чагылыш тапмый. Мәсәлән, [тоссос] – тоз сыз , [умбиш] – у н биш. Җанлы сөйләмдә нинди генә үзгәрешләр булса да, сүз һәм кушымчаларның баштагы язылышы саклана. Рус теле орфографиясе морфологик принципка нигезләнә.
- Тарихи-традицион принцип – сүзләрнең элекке язылышын саклап язу. Инглиз һәм француз телләре орфографиясе әлеге принципка нигезләнә, шуңа күрә бу телләрдә әйтелеш белән язылыш арасында зур аерма бар. Татар телендә бу принцип гарәп хәрефләре белән язуда төп урынны тоткан. Хәзерге орфографиядә бу принцип цифрлар белән язылган саннар янында кушымчалар язу үзенчәлегендә чагылыш таба таба. Мәсәлән, алар элек тә сызыкча аша язылмаган, хәзер дә сызыкчасыз языла: 23 әр кеше, 30 лап укучы, температура 0° тан түбән.
- График принцип – рус-европа телләреннән кергән сүзләрне, кайбер гарәп-фарсы алынмаларын шул телдәгечә язу: сәлам, һәлак, телефон, троллейбус. Ләкин телебезгә күп еллар элек (күпчелек очракта 1917 елгы Октябрь революциясенә кадәрге чорда) кергән сүзләр татар теле кагыйдәләренә нигезләнеп әйтелә һәм шул әйтелешкә нигезләнеп языла: бүрәнә, эшләпә.
- Дифференциаль принцип – телдәге омонимик очракларны аеру өчен, сүзләрне төрлечә язу. Мәсәлән, ак сакал (нинди сакал?) – сыйфат һәм исемнән торган сүзтезмә, аксакал (кем?) – исем сүз төркеменә керә торган кушма сүз.
- Экономия принцибы – урынга экономия ясау һәм тиз язу өчен, күпчелек кешегә аңлаешлы сүзләрне кыскартып язу. Мәсәлән, һ.б., һ.б.ш., БМО, ТР.
Галимнәр орфограммаларның теоретик һәм гамәли төрләрен аерып чыгаралар. Теоретик орфограммаларны кагыйдәгә нигезләнеп язуда бернинди кыенлык юк. Моның өчен кагыйдәне аңлап үзләштерү һәм ныгыту да җитә. Ә менә чыгармаларда күрсәтелгән, кагыйдәләргә буйсынмаган гамәли орфограммаларны бары тик системалы рәвештә бик күп практик күнегүләр эшләү дәвамында яки истә калдыру, ятлау юлы белән генә өйрәнергә мөмкин.
Источник статьи: http://t-t-5.ru/?page_id=20